Nagroda Nobla 2022 w dziedzinie ekonomii – komentarz prof. Krzysztofa Jajugi

Prof. dr hab. Krzysztof Jajuga
Katedra Inwestycji Finansowych i Zarządzania Ryzykiem
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

W tym roku ogłoszenie przyznania kolejnej, już pięćdziesiątej czwartej Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla z nauk ekonomicznych (potocznie nazywanej Nagrodą Nobla z ekonomii) miało miejsce 10 października 2022.

W tym roku Nagrodę otrzymali:

Ben S. Bernanke (Brookings Institution);

Douglas W. Diamond (University of Chicago);

Philip H. Dybvig (Washington University, St. Louis).

Oficjalny komunikat Akademii Szwedzkiej zawiera uzasadnienie nagrody [tłumaczenie – KJ]:

„Za badania banków i kryzysów finansowych”.

Ben Bernanke urodził się w 1953 roku, doktorat uzyskał w Massachusetts Institute of Technology w 1979 roku. W latach 2006-2014 pełnił funkcję prezesa amerykańskiego banku centralnego (Chairman of the Board of Governors of Federal Reserve Bank), będąc kluczową postacią światowej gospodarki.

Douglas Diamond urodził się w 1953 roku, doktorat uzyskał w Yale University w 1980 roku.

Philip Dybvig urodził się w 1955 roku, doktorat uzyskał w Yale University w 1979 roku.

Na tle decyzji o przyznaniu tegorocznej nagrody nasuwa się kilka refleksji.

Po pierwsze, kontynuowana jest tendencja dominacji profesorów zatrudnionych w amerykańskich uniwersytetach wśród laureatów.

Po drugie, ostatnio z reguły między momentem kluczowych publikacji noblistów a rokiem ogłoszenia nagrody mijało około ćwierć wieku. W tym roku jest to nieco dłuższy okres, gdyż główne publikacje tegorocznych noblistów powstały w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia.

Po trzecie, w ostatnich kilkunastu latach coraz więcej nagradzanych osiągnięć dotyczy zagadnień praktycznych. Osiągnięcia te mają bezpośrednie przełożenie na funkcjonowanie gospodarki i społeczeństwa. Tegoroczna nagroda jest jednym z najlepszych możliwych przykładów.

Osiągnięcia laureatów mogą być analizowane na co najmniej dwóch poziomach. Pierwszy poziom analizy to ujęcie popularne, które przybliża osiągnięcia noblistów przeciętnemu członkowi społeczeństwa. Nie może być inaczej, skoro osiągnięcia te dotyczą sektora bankowego i kryzysów finansowych, a z tym obywatele mają do czynienia od stuleci, w szczególności w ostatnich latach.

W tym zakresie popularne rozumienie osiągnięć można sprowadzić do następujących stwierdzeń (dla osób znających tę tematykę może to wydawać się banalne):

– bank to pośrednik finansowy dążący do optymalnego rozwiązania konfliktu między oszczędzającymi, którzy preferują natychmiastowy dostęp do depozytów, a kredytobiorcami, którym zależy na długoterminowym dysponowaniu pożyczonymi środkami;

– bank może lepiej ocenić wiarygodność kredytobiorcy i w ten sposób zwiększyć szansę wykorzystania kredytów dla finansowania efektywnych inwestycji;

– bank rozwiązuje problem dopasowania długoterminowych aktywów (kredytów) do krótkoterminowych zobowiązań (depozytów) poprzez transformację terminów płatności (tzw. maturity transformation);

– bank jest wrażliwy na plotki o możliwości jego upadku, co może powodować panikę wśród deponentów środków i utratę płynności banku;

– uniknięcie problemu paniki może być dokonane za pomocą dwóch rozwiązań: ubezpieczenia depozytów (fundusz gwarancyjny) i działania banku centralnego jako „pożyczkodawcy ostatniej instancji”, który dostarcza środki pieniężne w przypadku zagrożenia banku upadłością.

Jeden z ważnych wniosków dotyczy konieczności tworzenia regulacji w celu zmniejszenia wpływu upadłości banku na pogłębienie kryzysu finansowego, co z kolei ma negatywny wpływ na gospodarkę realną.

Drugi poziom analizy to rozpatrywanie osiągnięć noblistów z teoretycznego punktu widzenia. Dotyczy to przede wszystkim kluczowych artykułów opublikowanych przez noblistów.

Ben Bernanke w artykule z 1983 roku opublikowanym w „American Economic Review” wskazał na inne niż monetarne efekty kryzysu finansowego w pogłębianiu wielkiej depresji, jaka miała miejsce w latach 1929-1933. Wykorzystał źródła historyczne oraz przeprowadził analizę statystyczną danych empirycznych. Te badania wykazały, że upadłość wielu banków, a w konsekwencji kryzys w obszarze kredytów, miały istotny wpływ na głębokość i czas trwania kryzysu. Wynika to z roli banku będącego kluczową instytucją pośrednictwa finansowego. Bernanke wprowadził pojęcie CCI (Cost of Credit Intermediation): jest to koszt transferu funduszy od pożyczkodawców do dobrych pożyczkobiorców.

Być może to właśnie ten artykuł motywował do podjęcia badań nad regulacjami, które uniemożliwiłyby ponownie wystąpienie tak głębokiego kryzysu. Jak się wydaje, przyniosło to pewne efekty w postaci wprowadzonych współcześnie regulacji.

Douglas Diamond i Philip Dybvig w artykule opublikowanym w roku 1983 w „Journal of Political Economy” przedstawili modele wskazujące na wrażliwość banków na plotki o ich możliwym upadku oraz na to, w jaki sposób możemy tę wrażliwość osłabić poprzez ubezpieczenie depozytów i dostarczenie płynności do sektora bankowego. W tym artykule przedstawili też koncepcję transformacji terminów płatności. Istota ich rozważań to relatywnie prosty model, w którym dokonuje się swoisty podział ryzyka między uczestnikami rynku.

Douglas Diamond w artykule opublikowanym w roku 1984 w „The Review of Economic Studies” przedstawił problem monitorowania kredytobiorców przez banki, co kreuje koszty, które muszą być poniesione przez kredytobiorców, co z kolei zmniejsza koszty społeczne, które wystąpiłyby, gdyby konsekwencje niespłacenia kredytu ponosiło społeczeństwo.

W prosty sposób konsekwencje praktyczne osiągnięć noblistów przedstawił przewodniczący Komitetu Nagrody Nobla z Nauk Ekonomicznych Tore Ellingsen (Stockholm School of Economics), który stwierdził, że wyniki badań tegorocznych noblistów zwiększyły nasze możliwości uniknięcia poważnych kryzysów i kosztownych działań w zakresie ratowania banków.

Rozwiązania wypracowane w pracach noblistów zostały w pewnym stopniu wykorzystane w okresie kryzysu 2008-2009 (wtedy Ben Bernanke był szefem amerykańskiej Rezerwy Federalnej), gdy bank centralny stał się pożyczkodawcą ostatniej instancji (na dużą skalę). Okazuje się, że również w okresie pandemii te działania (np. Europejskiego Banku Centralnego) złagodziły skutki kryzysu, tym razem niespowodowanego przez sektor finansowy.

Na tle analizy osiągnięć noblistów nasuwają się co najmniej dwie uwagi.

Pierwsza z nich dotyczy regulacji, które mają znaczenie w procesie zmniejszania ryzyka. Nadmiarowość regulacji może być jednak niekorzystna, gdyż zwiększa koszty, a ponadto częściowo zwalnia decydentów z należytej staranności w zakresie zarządzania ryzykiem.

Druga uwaga dotyczy przemian, jakie zachodzą w ostatnich latach na rynku transferu kapitału (banki czynią to, pośrednicząc między depozytariuszami a kredytobiorcami), a które to przemiany wynikają z rozwoju sektora Fintech i spełnianiu roli pośredników finansowych przez inne podmioty (np. firmy Big Tech). Kwestia ta musi być zaadresowana szerzej w badaniach naukowych (siłą rzeczy nie mogła się znaleźć w badaniach sprzed czterdziestu lat).

Kluczowe artykuły noblistów:

1.    Bernanke B.S., 1983, Nonmonetary Effects of the Financial Crisis in the Propagation of the Great Depression, „American Economic Review”, nr 73, s. 257-276.

2.    Diamond D.W., Dybvig P.H., 1983, Bank Runs, Deposit Insurance and Liquidity, „Journal of Political Economy”, nr 91, s. 401-419.

3.    Diamond D.W., 1984, Financial Intermediation and Delegated Monitoring, „The Review of Economic Studies”, nr 51, s. 393-413.